TÜTÜN

Takım: Tubiflorales (Tüp çiçekliler)

Familya: Solanaceae (Patlıcangiller)

Cins: Nicotiana

Tür: Nicotiana tabacum L.

Nicotiana galauca L.

Nicotiana rustica L.

Nicotiana sanderia L.

Nicotiana alata L.

Nicotiana silvestris L.

Bu türlerden ilk dört tanesinin tütün tarımı bakımından ekonomik önemi olup, diğer iki tanesinin yoktur. Son iki tür, daha çok süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.

Büyük ölçüde kültürü yapılan sigaralık, pipo ve puroluk tütünler Nicotiana tabacum L. türüne dahildirler. Nicotiana tabacum L. Türü tek yıllık bir bitkidir. Bazı tütün türleri ise çok yıllıktır.

BOTANİK ÖZELLİKLERİ

Tütün bitkisinin çok fazla sayıda türü olduğu gibi, kültürü yapılan türünün de fazla sayıda çeşit, form ve tipleri bulunmaktadır. Bunun doğal sonucu da çok farklı morfolojik yapıların ortaya çıkmasıdır.  Tütün bitkisinin tek yıllık otsu yapıda formları olduğu gibi, çok yıllık ağaçsı formları da vardır. Tütün mevsimi olan yerlerde ilkbaharda, mevsimi olmayan yerlerde ise hemen her zaman dikilebilir. Tütün tohumları son derece küçük olduğundan yetiştirilmesi çok zor olup pratik değildir. Ayrıca vejetasyon dönemi uzun olan çeşitlerin belli bir sürede yetiştirilebilmesi için fide olarak dikilmesi ve bu nedenle 1-2 ay gibi bir sürenin fideliklerde kazanılması gerekmektedir. Bundan dolayı tütün tohumları, 1-2 ay önceden yastıklara ekilerek fide elde edilmekte ve elde edilen bu fideler, tarlalara şaşırtılarak tarımı yapılır. Kültürü yapılan tütün çeşitleri tek yıllık ve otsu bitkilerdir.

Kök

Tütün bitkisinin kökleri kazık şeklinde olup, sağlam bir yapıya sahiptir. Tütün kökleri toprağa çok iyi tutunurlar. Oldukça derinlere iner ve toprakta çok iyi yayılırlar. Tütün bitkisi, kuvvetli yağışlardan veya sulamalardan sonra esen sert rüzgârlardan fazla zarar görmez. Kök sisteminin iyi gelişmiş olması, tütünün topraktan yeteri kadar besin maddesi ve su almasında kolaylık sağlar.

Tütün köklerinin boyu, dağılımı ve topraktaki gelişimi çeşit karakteri olmakla beraber, ekolojik şartlarla da yakından ilgilidir. Kökler, derin ve besin maddelerince zengin hafif topraklarda, iklimin sıcak  ve nemli olduğu bölgelerde daha iyi gelişir. Bunun aksi durumlarda ise, kökler zayıf kalır ve iyi gelişemez. Tütün bitkisinin kökleri toprağın 30-60 cm derinliğine kadar inebilir.

Sap

Tütün sapları genellikle yuvarlaktır. Bitki boyu 50 cm ile 250 cm arasında değişir. Türkiye’de yetiştirilen sigaralık tütün çeşitlerinin boyları 80-120 cm arasındadır. Sapın içi özle dolu olup, üzeri çok ince ve kısa tüylerle kaplıdır. Kültürü yapılan tütünler otsu yapıda olmakla birlikte, büyümenin ileri dönemlerinde odunlaşmalar ve bundan dolayı sertleşmeler göstermektedir. Tütün bitkisinin sapı boğum ve boğum aralarından meydana gelmektedir. Boğumlardan dal ve yapraklar çıkmaktadır. Bitkinin formu (habitusu) konik, silindirik ve elipsoid olmak üzere üç şekil göstermektedir. Tütünün yaprakları kullanıldığı için dallanma istenmez ve pratikte sap üzerinde oluşan dallar kırılır veya koparılır. Bu şekilde, yaprakların daha iyi gelişimi sağlanır. Yaprak koltuklarındaki dalların koparılmasına Koltuk Alma denir. Dik olarak büyüyen tütün bitkisi genelde az dallanır.

Yaprak

Yaprak, tütünün pratikte kullanılan en önemli organıdır. Yaprak şekli ve yapısı çeşit karakteri olmakla beraber, çevre şartlarından de etkilenmektedir. Tütün yaprağı form bakımından çok geniş varyasyon göstermektedir. Yapraklar çeşitten çeşide ve bölgeden bölgeye değiştiği gibi, aynı çeşit içinde bitkiden bitkiye ve aynı bölge içinde tarladan tarlaya da değişebilmektedir. Hatta bitkinin alt ve üst yaprakları arasında da form bakımından bir varyasyon görülmektedir. Yapraklar, bitkinin alt ve orta kısımlarında karınlı, yukarıya doğru çıkıldıkça karınsız ve dardır. Tütün yaprak ayasına kıta denir. Tütün yaprağının pek çok özelliği kalıtsaldır. Bunların başında saplı(zenepli)-yaşmaksız ve sapsız (zenepsiz)-yaşmaklı oluşu gelmektedir. Zenepli tütünlerde zenep uzar ve belirginleşirse, yaprakta omuz da artmakta ve belirginleşmektedir. Yaprakla ilgili özelliklerin hemen hemen hepsi çeşit tespitinde başvurulan karakterlerdir. Zenepli tütünlerde yaşmak ya hiç yoktur veya çok ince şerit halindedir. Zenepsiz tütünlerde yaşmaklar belirgin olup, sapı sarmışlardır.

Yaprak kıtasının en geniş yerine karın adı verilir. Bitki üzerindeki ana yapraklara kovalama elleri denir. Tütün yapraklarının rengi yeşil  ve yeşilin bütün tonlarını gösterebilir. Yaprak üst yüzeyi koyu yeşildir. Yaprakların alt yüzünde bulunup, yapışkan bir sıvı salgılayan tüylere dürüze tüyleri denir.

Tütün yapraklarının anatomik yapısına bakılacak olursa, üst kısmında yoğun ve silindir şeklinde 2 sıralı hücrelerden oluşan  palizad dokusunun bulunduğu görülmektedir. Palizad dokusunun görevi, fotosentez yapmaktır. Bu dokunun altında mezofil dokusu bulunmaktadır. Bu doku, bitki yaprağındaki transpirasyon ve solunum olaylarını idare eder ve palizad dokusu tarafından yapılmış olan asimilatları iletken dokuya(damar doku) ulaştırarak, bitkinin diğer kısımlarına gitmesini sağlar. İletken dokunun görevi, özümlenmiş maddelerle birlikte bitki özsuyunun bitki içerisinde dolaşmasını sağlamaktır. İyi bir tütün yaprağında adı geçen dokuların ince ve yumuşak olması gereklidir. Yapraktaki üst ve alt deri dokusu (epidermis ve endodermis)üzerinde iki kilit hücresinden oluşmuş gözenekler(stoma) bulunur. Üst deri dokusu yaprağın esneklik ve sağlamlığını sağlar. Üst deri dokusunun en dış kısmında kütiküla tabakası ve bunun da altında bir tür yağ olup, su buharını geçirmeyen kütin bulunur.

Çiçek

Genelde kültürü yapılan tütün bitkileri üst kısımlarından az veya çok dallanırlar. Bu dalların uzunda seyrek veya sık salkım şeklinde çiçekler oluşur.Çiçek durumu 5’li olup, çiçek formülü S₅P₅A₅G₁ şeklindedir. Çanak yaprakları yeşil renkli, uçları hafif sivri, üzeri tüylü ve bazı türlerde taç yaprakların 1/3 veya 1/2 si kadardır. Taç yaprakların 5 tanesi birleşerek ucu yıldız şekilli bir boru oluşturur. Renkleri kirli beyaz, sarı, pembe ve kırmızı olabilir.

Çiçekte 5 adet erkek organ bulunur. Erkek organlar taç yaprakları seviyesinde veya biraz daha uzun olabilmektedirler. Taç yaprakları kırmızı olan tütünlerde flamentler(sapçık) pembe veya kırmızı, beyaz olanlarda ise beyaz veya yeşilimtrak-beyazdır. Antherler(başçık) iki bölmeli tekalardan (odacık) oluşur. Tütün çiçeğinde 1 adet dişi organ bulunur. Dişicik borusu(style) uzunca olup, bazen tepecik(stigma) taç yaprakların seviyesinden daha yukarıda olabilmektedir. Stigma genellikle yuvarlaktır.

Dişi organın yumurtalığı(ovarium) şişkindir ve çiçek tablasına oturmuştur. Yumurtalık iki veya dört gözlü olabilir. Tozlanıp döllenmeden sonra yumurtalığın gelişmesi (döllenmiş yumurta =zigot) ile tütün meyveleri (kapsül) oluşur. Tütün bitkisinde %100’e yakın bir oranda kendine döllenme(autogamie) vardır. Çok nadir olmakla beraber, böcek populasyonunun yoğun olduğu yerlerde çok az oranda yabancı döllenme (allogami) görülebilir. Tütünde uzun süren çiçeklenme dönemi boyunca (4-6 hafta) tozlanıp döllenme olmaktadır. Bir çiçeğin döllenmesi 36-48 saatte tamamlanır.

Meyve(kapsül)

Pek çok bitkide olduğu gibi tütün meyvelerine de kapsül denir. Tütün kapsülleri küre, silindirik veya basık küre şeklinde olabilir.

Tohum

Tohumlar, tütün kapsüllerinin içinde bulunan plasenta zarı (yalancı meyve zarı) üzerinde oluşurlar. Tütün tohumları böbrek şeklinde olup, son derece küçüktürler. Tütün tohumlarının bin tane ağırlığı 0.07 ile 0.09 g arasında değişmektedir. Diğer bir ifade ile 12-15 bin adet tütün tohumu 1 g gelmektedir. Tütün tohumları kahverengiden siyaha kadar değişen  bir renk varyasyonu gösterirler. Tütün tohumlarında %10-15 kadar su, %30-35 kadar yağ bulunup, geri kalan kısmı karbonhidrat  ve proteinlerden ibarettir. Tütün yağının %60’ını oleik asit ve geri kalan kısmını da diğer yağ asitleri oluşturmaktadır. Tütün yağı kaliteli bir yağ olup, yemeklik yağ olarak da kullanılabilir. Tütün yağı, yarı kuruyan yağlardan olduğu için daha çok boya, sabun ve parfümeri sanayinde kullanılmaktadır. Veremli hastaların tedavisinde kullanılan Phytin maddesi de tütün tohumundan elde edilmektedir. Tütün yağının donma derecesi –16 ºC’dir.

Tütün tohumları çimlenme kabiliyetlerini uzun zaman (30 yıl kadar) koruyabilmektedirler. Çimlenme minimumu 13-15 ºC optimumu 27-28 ºC’dir.

Tütün Yaprağının Kullanılması

Tütün yaprağı aşağıdaki şekilde kullanılır.

Sigara yapılır.

Pipo tütünü olarak değerlendirilir

Puro yapılır

Enfiye olarak kullanılır

Çiğnenerek kullanılır

Nargile tütünü yapılır

Nikotin elde edilir, Nikotin, tıpta ve tarımsal mücadele ilaçlarının yapımında kullanılır.