PAMUK

Takım: Malvales

Familya: Malvaceae

Cins     : Gossypium

Tür      : Gossypium hirsutum  (2n:52)  Amerika kökenli yeni dünya pamukları

Gossypium barbadense (2n:52) Amerika kökenli yeni dünya pamukları

Gossypium herbaceum (2n:26)Asya kökenli eski dünya pamukları

Gossypium arboreum (2n:26)  Asya kökenli eski dünya pamukları

BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ:

Pamuk tropik ve subtropik iklim kuşağına adapte olmuş, vegetasyon süresi 5-6 ay gibi oldukça uzun olan önemli bir lif bitkisidir. Kış mevsimi soğuk ve donlu olan önemli bir lif bitkisidir. Kış mevsimi soğuk ve donlu olan bölgelerde bir yıllık, alt çalı olmasına karşın tropik bölgelerde çok yıllık çalı veya ağaççık halindedir.

KÖK:

Kazık köklü olup bariz bir şekilde görünen 4 çıkıntılı ve 4 köşeli bir yapıdan meydana gelmiştir. 90-150 cm derine, 80-90 cm yana uzayan bir sistem oluşturmuştur. Yan kökler, kazık kök üzerinde düzensiz sıralar halinde dizilmişlerdir. Esas kök üzerinde düzensiz sıralar halinde dizilmişlerdir. Esas kök, ya toprağa dik olarak iner ya da bir süre sonra zikzak olarak devam eder.

SAP:

80-150 cm boyunda olup çeşitlere ve ekolojik koşullara göre 3 m’ ye kadar boylanabilmektedir. Sap rengi genç devrelerde açık yeşil renkteyken, olgunlaşmaya doğru kahverengi-kırmızı renge dönüşmektedir. Asya kökenli çeşitlerde sapın üzerinde siyah renkte benekler vardır. Sapın dış yüzeyi mantarlaşmış olup olgunlaşma devresinde içi özle doludur. Ana sap dikine büyüyen düz bir eksenden ibarettir. Esas sap üzerinde büyük yapraklar oluşur. Bunlar almaşıklı ve helezonik şekilde dizilmişlerdir. Her yaprak iki tomurcuğu koltuğunda taşır. Bu tomurcuklardan birisi merkezi bir durumda olup buna ‘hakiki koltuk tomurcuğu’ veya merkezi tomurcuk  adı verilir. Diğeri, merkezi tomurcuğun bir tarafında bulunur, buna da yan koltuk tomurcuğu veya yan tomurcuk adı verilir. Merkezi tomurcuk vejatatif dalları, yan tomurcuklar ise generatif dalları meydana getirir. Vejatatif dallar gövdeye benzer dikine büyürler. Generatif dallar ise yatay vaziyette büyür, daha zayıf yapıda ve az yapraklı olurlar. Pamuğun gelişmesi dallarda; merkezden çevreye doğru olup üst dallar ve dal uçları, alt dallar ve dip kısmındakilere nazaran daha gençtir. Bu nedenle çiçek açma, koza bağlama ve olgunlaşma belirli bir periyot dahilinde olmaktadır.

YAPRAK:

Yaprak büyüklüğü, şekli ve tüylü-tüysüz olması tür ve çeşitlere göre değişir. Yaprak parçalı (fuslu) olup, parça sayısı çeşitlere göre değişir. Yaprak şekli yuvarlak, yaprak kenarları hafif derin parçalıdır.

Pamuk yaprağının alt yüzeyinde 3-5 ana damar görülür. Bunlardan çıkan damarcıklar yaprağı ağ gibi sarar. Ana damarlar üzerinde nektar (beze) bulunur. Bu bezelerin rengi yeşildir. Bütün bitki kısımları koyu renkte gözle görülebilen ve içerisinde zehirli bir glikozit olan ‘Gossypol’ü oluşturan bezeleri taşırlar.

ÇİÇEK:

Orta uzunluktaki bir meyve dalında yaklaşık 6-8 çiçek tomurcuğu bulunur. Tomurcuklar meyve dalı yani generatif dallar üzerinde önce piramit şeklinde ve yeşil renkte olurlar. Bunlara tarak adı verilir. Her tarak, 3 adet ve 3 köşeli yaprakçıktan meydana gelmiş olup asıl tomurcuğu oluşturur. Bu yaprakçıklara dış çanak (brakte) denir ve tomurcuğu çevre koşullarına karşı korurlar. Bunlar meyvenin (kozanın) dibine yapışık vaziyette olup, dip kısımlarında yuvarlak şekilde yağ bezeleri bulunur ve kenarları derin yırtmaçlıdır. Hasatta kuruyarak pamuk elyafının (lif) arasına girerek kirlenmesine neden olurlar. Dış çanak yaprakların altında belirsiz, yeşil renkte ve birleşerek bir halka meydana getiren asıl çanak yapraklar (sepal) bulunur. Bunların içerisinde 5 adet çan şeklinde taç (petal) yapraklar vardır. Taç yaprakların kenarı düz veya şekilli olur. Çiçek rengi Amerikan pamuklarında krem, Asya pamuklarında sarı, Mısır pamuklarında ise açık sarı renkte olup dip kısımlarında mor renkte benek bulunur. Erkek organlar dip kısımlarından birleşmiş bir boru şeklinde olup, dişi organı içerisine almışlardır. Sayıları 40-50 olup çiçek tozları sarı renktedir. Dişi organ konik şekildedir. Tepecik sayısı, yumurtalıktaki bölme sayısına (Karpel) eşit olup 3-5 arasındadır. Her bölme kendi arasında ikiye ayrılmıştır. Bunlar pamuk tohumlarının geliştiği bölmeler olup, bunların içinde tohumların sayısı 5-17 kadardır. Tohumlar bölmeler içerisinde para dizisi şeklinde dizilmişlerdir. Döllenmeden sonra, yumurtalığın gelişmesiyle pamuk kozaları meydana gelir. Pamuk lifi olgunlaştıktan sonra meyve karpelleri birleşme yerlerinden yırtılarak açılır.

DÖLLENME VE ÇİÇEKLENME DURUMU:

Hem kendine (autogamie), hem yabancı (allogamie) döllenir. Kendine döllenme %90-95, yabancı döllenme % 5-10’dur. Döllenme çiçek açtıktan 26-36 saat sonra tamamlanmış olur. Çiçek tomurcuğu göründükten 21 gün sonra çiçek açar. Çiçeklerin açılması, kozaların oluşması ve koza açılması düzenli bir sistem içinde cereyan eder. Alttan yukarı ve içten dışa doğru bir çiçeklenme spirali meydana gelir. Birbirini izleyen iki daldaki çiçekler arasındaki açılışta genellikle 3 günlük bir zaman farkı vardır. Buna ‘ kısa zaman fasılası’ denir. Aynı dal üzerindeki iki çiçek arasındaki açılış süresi ise genellikle 6-7 gündür. Buna da ‘uzun zaman fasılası’ adı verilir. Çiçeklenmenin başlangıcı en alttaki meyve dalının ana sapa en yakın olan boğumundan başlamaktadır. En üst yan dalın en ucuna rastlayan boğumdan en son çiçek açmaktadır.

MEYVE VE TOHUM:

Pamuğun meyvesine koza adı verilir. Çiçek döllendikten sonra koza gelişmeye başlar ve normal büyüklüğüne 24 gün sonra erişir. 30-40 gün sonra lifler olgunlaşır. Yani tomurcukların görünmesinden itibaren çiçek açıp, kozaların gelişmesi ve liflerin olgunlaşması 75-85 gün sürer. Döllenmeden sonra koza içerisinde bölümlerde tohumlar gelişmeye başlar. Pamuk lifleri bu tohumlar (çiğit) üzerinde oluşur. Kozaların büyüklüğü, şekli, rengi türlere göre değişir. Pamuk çiğidi düzenli olmayan armut biçimindedir. Uçları sert ve sivridir. Tohumun şalaza denen geniş ya da yuvarlak kısmı, yumuşak süngerimsi bir dokudan yapılmıştır. Su tohuma buradan girer.1000 tohum ağırlığı 85-120 gramdır. Tohum üzerinde iki türlü tüy vardır. Kısa tüylere hav (linter), uzun tüylere lif (lint) adı verilir. Bazı tohumlar çıplak olup sivri kısımlarında püskül halinde tüyler bulunur. Tohumun yağı alındıktan sonra geriye kalan küspenin kimyasal bileşimi ise şöyledir.

Maddeler	Tohumda (%)	Küspede (%)
Su	0.5	8.5
Karbonhidrat	39	—-
Yağ	23	—-
Ham yağ	—	13.5
Protein	22	—
Ham protein	—	43
Ham selüloz	12	5
Kül	3.5	7
N’ suz ekstrakt maddeler.	—	22.5

PAMUKTA LİF OLUŞUMU

Gerek lif gerekse hav kısmı tohum kabuğunun en dışında bulunan epidermis katındaki hücrelerden oluşur. Epidermis hücrelerinden bazıları bir çıkıntı yaparak uzamaya başlar. Böylelikle hücrelerin dışa doğru uzamasıyla hav ve lif katları oluşur.Uzantılar öncelikle tohumun şalaza kısmında belirir. Bunu tohumun orta ve uç kısımlarındaki uzantılar izler.Yani bir lif bir epidermis hücresinden oluşur. Gelişme ilerledikçe lif hücrelerinde selüloz yığılması ile duvar kalınlıkları artar. Tohum üzerindeki lif ve hav sayısı kalıtsal bir özellik olup, türlere ve çeşitlere göre oldukça değişiklik gösterir. Genel olarak bir pamuk tohumundaki havın life oranı 1:10 kadardır.Bir tohumda 4-20 bin kadar lif bulunur. Lif uzunluğu, kozanın bitki üzerindeki, tohumun koza içindeki ve lifin tohum üzerindeki yerine göre değişir. Pamuk bitkisinde orta kısımlarda bulunan kozalardaki liflerin uzunluğu hem ilk açan alttaki kozalardaki hemde üstteki kozalardaki liflerden daha uzundur. En kısa lifler bitkinin en ucunda bulunan kozalardan oluşur. Kozanın ortasında bulunan tohumlarda lifler en uzun, uç kısımlardaki tohumlarda orta, koza dibinde bulunan tohumlarda ise kısadır.Tohum üzerinde şalaza kısmındaki en uzun, orta kısımda orta, en uç kısımda ise kısadır. Günümüzde pamuk çeşitleri lif uzunluklarına göre 3 grupta toplanmaktadır.

1- Kısa Lifli Pamuklar: lif uzunlukları 9.5-20mm arasında olup, G. tomentosum, G. herbaceum, G. arboreum türü çeşitleri içerir.

2- Orta Lifli Pamuklar: Lif uzunlukları 21-32mm arasında olup, G. hirsutum türü çeşitlerini içerir.

3- Uzun Lifli Pamuklar: Lif uzunlukları 33-56mm arasında olup, G. barbadense türü çeşitlerini içerir.

İyi bir pamuk lifi;

Uzun olmalı,

Dayanıklı olmalı,

İyi olgunlaşmış olmalı,

Uniform ve aynı olmalı,

Pamuk lifinin %94’ü saf selüloz olup, %6’sı protein, pektik maddeler, kül, mum, şeker gibi maddelerden oluşur.

KÜLTÜRÜ YAPILAN ESKİ VE YENİ DÜNYA

ARASINDAKİ FARKLAR

1.Eski dünya pamuklarında bitki boyu ortalama 80-85 cm, maksimum 150 cm dir.Yeni dünya pamuklarında ortalama 80-150 cm maksimum 3 m dir.

2.Eski dünya pamuklarında büyüme dik, pramit şeklinde yeni dünya pamuklarında büyüme çalımsı yapıda, üçgen veya yuvarlak şekildedir.

3.Eski dünya pamuklarında; yan dallar kısa, yaygın değil. Yapraklar fuslu, fusların ucu gagamsı şekilde fus sayısı 4-6, yaprakların üzeri seyrek tüylüdür.

Yeni dünya pamuklarında; alt dallar uzun, üst dallar kısa, yapraklar geniş kalp şekilli, fuslu, fus sayısı 3-7, fusun ucu sivri, yaprakların üzeri tüylü veya tüysüzdür.

4.Eski dünya pamuklarında, fuslar yuvarlak veya yumurta şekilli, fusun en geniş yeri orta kısmıdır. Yeni dünya pamuklarında ise fuslar konik veya mızrak şekilli, fusların en geniş yeri tabanıdır.

5.Eski dünya pamukları kapalı kozalı, yeşil renkte  olgunlaşmamış kozalar yuvarlak ve basık şekillidir. Yeni dünya pamukları açık kozalı olup, yeşil renkte olgunlaşmamış kozalar yumurta şekillidir.

6.Eski dünya pamuklarında; taç yaprak sarı renkte dip kısımları mor beneklidir. (G. Arboreum da taç yaprak rengi beyazdır). Yeni dünya pamuklarında taç yaprak krem renkli olup dip kısımlarında benek yoktur.

7.Eski dünya pamuklarında kozalar 3-5 karpelli olup, karpellerin her biri geniş ve kısadır. Yeni dünya pamuklarında kozalar 3-5 karpelli karpeller sarkık drumdadır.

8.Eski dünya pamuklarında 1000 tohum ağırlığı 80-100 gram yeni dünya pamuklarında 100-120 gramdır.

9.Eski dünya pamuklarında lif uzunluğu 20-22 mm lif randımanı %15-22,lif rengi kirli yapısı sert, yeni dünya pamuklarında lif uzunluğu 27-28 mm lif randımanı %37-38 lif rengi beyaz, yapısı yumuşaktır.

PAMUĞUN İŞLENMESİ

Çırçırlama: Kütlüde, liflerin çiğitten ayrılması işlemine denir.

Şifleme: Koza olarak hasat edilen pamuk liflerinin kozadan ayrılması işlemine denir. Kozanın %25 i kabuk geri kalanı şiftir.