Ayçiçeği (Helianthus annuus L.)
AYÇİÇEĞİ
Takım: Campanulatae
Familya: Compositae
Cins : Helianthus
Tür : Helianthus annuus L. (n:17)
Helianthus cinsine bağlı tek yıllık ve çok yıllık 67 tür Orta, Güney ve Kuzey Amerika’da doğal yayılış göstermektedir. Bu türlerden H.annuus ve H.tuberosus gıda amaçlı kültürü yapılan iki türdür. Bunun yanında kültürü yapılan ancak süs bitkisi olarak değerlendirilen türler de vardır. Helianthus cinsine bağlı türlerin temel kromozom sayıları x=17 olup; diploid, tetraploid ve hexaploid düzeyde kromozom içeren türleri de bulunmaktadır.
Kullanım Alanı:
Ayçiçeği ülkemizin tartışmasız en önemli yağ bitkisi olup, tek başına toplam bitkisel yağ üretimimizin yarısından fazlasını karşılamaktadır. Tohumları ortalama %40 yağ içermektedir. Ancak son yıllarda geliştirilen çeşitlerde yağ oranı %50’lere ulaşmıştır. Tohumlarından yağ çıkartıldıktan sonra kalan küspesi iyi bir hayvan yemidir. Bu küspe %35 civarında protein içermektedir.
Sap ve tablaları yakacak olarak kullanıldığı gibi, öğütülüp un haline getirilerek kümes hayvanlarının yem rasyonlarına karıştırılmaktadır.
Ayçiçeği sık ekilip, erken devrede hasat edilmek suretiyle yeşil yem olarak hayvan beslenmesinde kullanılabileceği gibi, silaj yapımında da kullanılabilir.
Sık ekim yapıp erken devrede sürülerek toprağa karıştırılmak suretiyle, yeşil gübre olarak değerlendirilir.
Sap ve tablaları yakıldığında geriye kalan külü yaklaşık %40 oranında potasyum içerdiğinden, bu kül toprağa karıştırılmak suretiyle potasyum bakımından zenginleştirilmektedir.
Ayrıca sap ve tablaları kağıt yapımında kullanılır.
Ayçiçeği, halk hekimliğinde tıbbi amaçlarla tedavide kullanıla gelmiştir. Bu amaçla sığır dili şeklindeki sarı renkli steril çiçekleri, yaprakları, kökleri ve polenleri kullanılmaktadır. Yaprak ve çiçek çayları ateş düşürücü ve göğüs yumuşatıcı olarak kullanılmaktadır.
Elek ve selektör altında kalan daneler kuş yemi olarak değerlendirilmekte ve kümes hayvanlarına verilmektedir. Ayrıca ssp.annuus alt türüne ait çeşitler süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.
Bitkisel Özellikleri:
Ayçiçeği tek yıllık yazlık bir yağ bitkisidir. Yetişme (vegetasyon) süresi çeşitlere ve yetişme koşullarına göre 70-165 gün arasında değişir.
Kök:
Ayçiçeği kazık köklü bir bitkidir. Bu kazık kökten sonradan yan kökler çıkar ve bu köklerin üzerinde demet halinde ince (tali) kökler oluşur. Bitki büyüklüğüne göre değişmekle beraber 150-270 cm derinliğe, 60-150 cm yanlara doğru uzayan kökleri vardır. Saçak köklerin sayısının fazla olmasına rağmen bitkiye göre kuvvetli yapıda değildir. Bu nedenle yağmurdan veya sonradan sulanınca toprak yumuşadığı zaman tablası iyi gelişmiş, iri yapıda bitkilerin rüzgar etkisiyle yattığı görülür. Ağır bir gövdeyi taşıdığı için kök sistemi yüzeysel olsa bile gelişmiş ve dallanmış bir yapıdadır.
Sap:
Ayçiçeğinin sapları çok kuvvetlidir. Bitki boyu çeşide göre 50 cm’ den 3-5 m’ ye kadar boylanabilir. Sap uzunluğuna göre sap kalınlığı da 2-15 cm arasında değişir. Sap tek gövdeli olduğu gibi dallanan çeşitleri de vardır. Yan dallar yaprak koltuklarından çıkar. Sap düz yapıda ve iç kısmı özle doludur. Her dalın ucunda bir tabla oluşur. Ana sapta oluşan tabla, yan dallarınkinden daha büyüktür. Kültür formlarının dallanması istenmez. Tek saplı ve tek tablalı çeşitlerin verimi daha fazladır.
Sap rengi bitkinin genç devrelerinde açık veya koyu yeşil, hasat olgunluğunda ise açık sarı veya kirli-kahve rengindedir. Sapın üzeri ince tüylü olup, kabuk kısmı lignince zengindir.
Yaprak:
Ayçiçeğinin yaprakları iri ve gösterişlidir. Yaprak şekli mızrak, ters mızrak, kalp veya böbrek şeklindedir. Yaprak ucu sivri, küt, düz veya hafif parçalı olup yaprak kenarları hafif düz, hafif parçalı veya testere dişlidir. Uzun bir yaprak sapı ucunda, kalp şeklinde bir yaprak ayası bulunur. Yapraklar genellikle 3 köşeli ve 3 ana damarlı olup, yaprak sapı uzunluğu 10-30 cm arasında değişir. Yaprakların üzeri hafif tüylüdür. Yaprak rengi genç devrede açık veya koyu yeşil olup, olgunlaşma ile sararır. Yapraklar sapa almaşıklı olarak dizilmişlerdir. Yaprak sayısı bitkinin boyuna ve boğum sayısına göre 10-30 arasında değişmektedir. Bazı çeşitlerde yaprak sayısı 70’ e kadar çıkmaktadır.
Çiçek:
Ayçiçeğinde çiçekler bir tabla içerisinde oluşmuştur. Tablalar ana sap ve yan dalların ucunda oluşur. Tabla şekli yuvarlak olup tablanın yüzü düz, içbükey veya dışbükey olur. Bazı çeşitlerin tabla yüzleri yukarı doğru, bazılarının ise yatay veya aşağıya doğrudur. Sapa dik oturan düz ve içi tamamen döllenen tablalı çeşitler arzu edilir. Tabla çapı 10-60 cm arasında değişmektedir. Genellikle 35-40 cm çapında olması istenir. Tabla çapı çeşide, bitki sıklığına ve toprağın besin durumuna göre değişir. Seyrek ekimde ve verimli topraklarda çap genişler. İyi bir verim için tabla çapının 20 cm den geniş olması gerekir. Tablanın dış kısmında kiremitvari olarak birbiri üzerine dizilmiş, uçları sivri yeşil renkte brakte (koruyucu) yaprakları bulunur. Tabla üzerinde toplu halde iki tip çiçek oluşmuştur.
- Steril (kısır) çiçekler: Tablanın dış kısmında yer alan, dil şeklinde, büyük sarı veya turuncu renkte çiçeklerdir. Sayıları çeşide göre ve tabla büyüklüğüne göre 50-100 arasında değişir. Bu çiçeklerin erkek organları olmadığı için polen keseleri yoktur ve tohum oluşmaz. Tepecik ve dişicik boruları da gelişmemiştir.
- Fertil çiçekler: Tablanın hakiki çiçeği olan ve tohum oluşturan döllenme kabiliyetindeki çiçeklerdir. Bu çiçekler dıştan merkeze doğru çiçek açarlar. Çeşit ve iklim koşullarına göre günde 1-4 sıra çiçek açarlar. Kapalı veya yağışlı havalarda çiçek açımı az, sıcak havalarda ise fazladır. Çiçeklenme bir tablada 8-12 gün devam eder. Toprağın nemi az ise genel olarak tablanın orta kısmındaki çiçekler açmaz, tohum teşekkül etmez. Fertil çiçeklerde erkek ve dişi organ bir çiçekte toplanmış yani erselik bir üreme şekli gösterir. Bir tablada yaklaşık 800-2000 arasında fertil çiçek bulunur.
Bir fertil çiçeğin en dış kısmında iki adet muhafaza yaprağı vardır. Bu yapraklar çiçekten daha kısa olup bir kın gibi çiçek organlarını sararlar. Taç yaprakları boru şeklinde olup beş parçalıdır. Sarı renkli ve birbirlerine yapışık durumdadırlar. İç kısımda birbirine bitişik, uç kısımları serbest 5 adet erkek organ bulunur. Dişi organ 1 dişicik borusu ile yumurtalıktan meydana gelmiş olup, sarı beyaz renkte saydam görünüşlüdür. Tepecik iki parçalı olup başlangıçta yapışık iken çiçek açtıktan sonra parçalar birbirinden ayrılır. Fertil çiçekler sabahleyin erken saatlerde açarlar.
Ayçiçeği yabancı döllenir. Yabancı döllenme oranı %100 e yakındır. Tozlanma böcek ve rüzgarla olur. Tabladaki çiçeklerin açım sırası kenarlardan içe doğru olup, döllenme ve tohum bağlamada aynı sırayı izler.
Tohum:
Tablada bal peteğini andıran bölmelerde her tohum bir kavuz yaprağı ile sarılmış durumdadır. Olgun tohum, sert bir tabaka içerisindedir. Tohumun büyüklüğü, şekli ve kabuk rengi çeşide yetişme koşullarına ve tabladaki yerine göre değişir. Tablanın ortasında yer alan tohumlar küçük, kenarlarda oluşan tohumlar ise büyüktür. Tohum boyu 7-25 mm genişliği 5-15 mm arasında değişir. 1000 tohum ağırlığı ise 35-200 gr’ dır. Tohum şekli düz, karınlı, oval, tohum rengi ise beyaz, siyah alacalı, kurşuni gri ve sade gridir.
Ayçiçeği Tohumunun Kimyasal Yapısı:
İçindeki Maddeler Oransal değeri
Su 6-11
Ham yağ 35-50
Ham protein 15-25
Selüloz 15-30
Karbonhidrat 10-20
Kül 3-5
